Sait Maden Çevirileri | Dünya Edebiyatının Türkçe Sesi

Sait Maden'in çeviri alanındaki çalışmaları, Türkçe çeviri tarihinde önemli bir dönüm noktası olarak kabul edilir. Şiir ve düzyazı çevirileriyle tanınan Maden, özellikle dünya şiirini Türkçe'ye kazandırmak için büyük bir emek vermiştir. Çevirdiği yazarlar arasında Charles Baudelaire, Arthur Rimbaud, Federico García Lorca, Louis Aragon, Jacques Prévert, Pablo Neruda, William Blake, Vladimir Mayakovski, Ezra Pound ve Octavio Paz gibi dünya edebiyatının en önemli isimleri bulunmaktadır.

Çevirmen Sait Maden'in portresi — Çevirmen Sait Maden

"Şık Derviş" belgeselinde belirtildiği üzere, Maden sadece İngilizce, Fransızca ve İspanyolca gibi yaygın dilleri değil, aynı zamanda Sümerce gibi kadim dilleri de kendi çabasıyla öğrenerek çeviri yapmıştır. Bu çok dilli yetkinliği, ona dünya edebiyatının farklı dönemlerinden eserleri Türkçe'ye kazandırma imkanı vermiştir. Özellikle Federico García Lorca'nın şiirlerini İspanyolca aslından çevirebilmek için bu dili öğrenmesi, onun dilbilimsel yeteneğini ve çeviriye verdiği önemi göstermektedir. Belgeselde aktarıldığı gibi, Maden'in İspanyolcayı çok kısa bir sürede ve tamamen kendi kendine öğrenmesi, çevresindeki herkesi şaşırtmış ve onu daha da saygın kılmıştır.

Federico García Lorca: Bütün Şiirleri kitap kapağı

Öne Çıkan Çeviri: Federico García Lorca - Bütün Şiirleri (1974)

İspanyolca'dan çeviren: Sait Maden

"Ay çağlayanda yıkanır. / Direkler üzerinde yükselir / Ay, düşleri tutan suda. / Hiçbir şey dokunamaz artık / Gümüş göğsüne."

Sait Maden'in İspanyolca'yı sırf Lorca'nın şiirlerini orijinal dilinden çevirebilmek için öğrendiği bilinen bu çalışma, Lorca'nın Türkiye'de tanınmasında çığır açan bir eser olarak kabul edilir. Maden'in İspanyol kültürüne ve diline hakimiyetini gösteren bu çeviri, 1965'te Türk Dil Kurumu Çeviri Ödülü'nü kazanmıştır.

Çeviriye olan yaklaşımında özgünlük ve kaynak metne sadakat dengesi kurmayı başaran Maden, çeviri etiği konusunda da titiz bir tutum sergilemiştir.

"Bir çevirinin başarılı olabilmesi için çevirmenin, yazarın ruh ikizi olması gerekir" diyen Maden, çevirinin sadece dilbilimsel değil, kültürel ve duygusal bir aktarım olduğunu savunmuştur. Maden, özellikle şiir çevirisinde şairin ritmini, müziğini ve atmosferini korumaya özen göstermiş, çeviriyi adeta yeniden yaratım olarak ele almıştır.

"Bir şair, çevirdiği şairin ruh ikizi olmalıdır. Çeviri, bir şiirin başka bir dilde yeniden yazılmasıdır."

Sait Maden

Belgeselde anlatıldığı üzere, Maden için çeviri yapmak salt bir uğraş değil, dünya edebiyatını Türk okuyucusuyla buluşturmaya yönelik kültürel bir misyondu. Bu bağlamda, çevirdiği şair ve yazarların Türk edebiyatına ve okurlarına tanıtılmasında öncü bir rol oynamıştır. Özellikle Lorca'nın Türkiye'de tanınmasında ve sevilmesinde Maden'in çevirilerinin büyük payı vardır.

Çeviri Ödülleri

1950

Varlık Çeviri Ödülü

Charles Baudelaire: "Kötülük Çiçekleri"

1965

Türk Dil Kurumu Çeviri Ödülü

Federico García Lorca: "Çingene Romansları"

1976

Türk Dil Kurumu Çeviri Ödülü

Louis Aragon: "Elsa'ya Şiirler"

1980

Şili Hükümeti Özel Takdir

Pablo Neruda Çevirileri

Çeviri alanında aldığı çeşitli ödüller, onun bu alandaki başarısının ve etkisinin önemli göstergeleridir. 1950'de Baudelaire'in "Kötülük Çiçekleri" çevirisiyle Varlık Çeviri Ödülü'nü, Federico García Lorca'nın eserlerinden yaptığı çevirilerle 1965'te Türk Dil Kurumu (TDK) Çeviri Ödülü'nü ve Louis Aragon'dan yaptığı çeviriyle 1976'da yine Türk Dil Kurumu Çeviri Ödülü'nü almıştır.

Belgeselde vurgulandığı gibi, Şili hükümeti tarafından Pablo Neruda çevirileri nedeniyle özel bir teşekkür mektubu ve ödül almış olması, uluslararası düzeydeki tanınırlığının bir kanıtıdır.

Maden'in çeviri anlayışı, Türk çeviri geleneğinde bir dönüm noktası olmuştur. Onun çevirileri, Türk edebiyatına yeni imgeler, temalar ve anlatım biçimleri kazandırmış, genç şairleri ve yazarları etkilemiştir. Aynı zamanda, bu çeviriler aracılığıyla Türk okuyucular, dünya edebiyatının farklı akımları ve dönemleri hakkında bilgi sahibi olmuştur.

Çevirmenliği

Sait Maden, Türk edebiyatına çeviri alanında eşsiz katkılar sunmuş, dünya edebiyatının en önemli şairlerini ve yazarlarını Türkçeye kazandırmıştır. "Şık Derviş" belgeselinde derinlemesine anlatıldığı gibi, Maden için çeviri sadece metinleri dilden dile aktarmak değil, adeta yeni bir eseri Türkçede yeniden yaratma süreciydi.

Belgeselde vurgulandığı üzere, Maden kendi çevirmenlik yaklaşımını "okunmak için değil, yeniden yazılmak için okumak" şeklinde tanımlamıştır.

Sait Maden parkta yürürken — Sait Maden, parkta yürürken

Belgeseldeki yakın arkadaşlarının ve yayın dünyasının önde gelen isimlerinin tanıklıklarına göre, Maden'in çevirileri, orijinalinden ayrı düşünülemeyecek kadar özgün ve yaratıcı metinlerdir. Özellikle şiir çevirisinde gösterdiği olağanüstü beceri, kaynak dildeki şiirin hem anlamını hem de müziğini koruma konusundaki titizliği ile öne çıkar.

Belgeselde anlatıldığı üzere, Maden için bir şiiri çevirmek, o şiiri yeniden yazmak anlamına geliyordu.

Konuşma kaydında belirtildiği üzere, Maden olağanüstü bir dil yeteneğine sahipti. İngilizce, Fransızca, İtalyanca, Almanca ve İspanyolca gibi birçok dili ustalıkla kullanabiliyordu. Belgeselde aktarıldığı gibi, bir dili öğrenmeye karar verdiğinde, o dilin edebiyatını, kültürünü ve tarihini de derinlemesine incelerdi. Bu derin bilgi birikimi, onun çevirilerindeki otantik dokuyu sağlayan en önemli faktörlerden biriydi.

Maden'in çeviri yapma süreci, belgeselde anlatıldığı üzere, son derece titiz ve detaylı bir çalışmayı içeriyordu. Bir metni çevirmeye başlamadan önce yazarın tüm eserlerini okur, edebi geleneklerini ve dilsel özelliklerini incelerdi. Özellikle şiir çevirilerinde, şairin sesini, tonunu ve ritmini korumaya büyük önem verirdi. Bu yaklaşım, onun çevirilerinin diğer çevirmenlerden farklılaşmasının temel nedeniydi.

"Çeviri, sadece bir dilden diğerine aktarım değil, bir kültürün, bir dünya görüşünün diğer bir dilde yeniden yaratılmasıdır."

Sait Maden

Çevirilerinde gösterdiği titizlik ve mükemmeliyetçilik, "Şık Derviş" lakabını taşıyan Maden'in kişiliğinin ve sanat anlayışının doğal bir uzantısıydı. Belgeselde anlatıldığı üzere, çevirdiği her metin için uzun saatler boyunca çalışır, her kelimeyi, her cümleyi titizlikle seçerdi. Bu mükemmeliyetçi yaklaşım, onun çevirilerinin kalitesini ve dayanıklılığını sağlayan en önemli faktördü.

Sait Maden'in çevirilerinin en önemli özelliklerinden biri, belgeselde vurgulandığı gibi, çevirdiği metin türüne göre farklı yaklaşımlar geliştirmesiydi. Şiir çevirilerinde şiirselliği ve müziği önceliklendirirken, düz yazı çevirilerinde akıcılık ve dilbilgisel uyumu ön planda tutardı. Çevirmen olarak çok yönlülüğü ve esnekliği, onun farklı türlerde başarılı çeviriler yapabilmesinin sırrıydı.

Çeviri Yaklaşımı ve Metodları

Sait Maden'in çeviri anlayışı, onun sanatsal üretiminin diğer alanlarıyla tutarlı biçimde, titizlik, derinlik ve özgünlüğe dayalıydı. Çevirmenliğine temel oluşturan bir ilke, şiiri "okunmak için değil, yeniden yazılmak için okumak" olarak tanımlamasıydı.

Maden, her çeviri projesine tam bir adanmışlıkla yaklaşır, bir eseri çevirmeye başlamadan önce o şairin hayatını, kültürünü, dilini ve edebi bağlamını kapsamlı şekilde araştırırdı.

Maden'in en ayırt edici özelliklerinden biri, bir şiiri çevirebilmek için o şiirin yazıldığı dili öğrenme konusundaki kararlılığıydı. Başlangıçta bazı şairlerin (Poe, Lorca, Mayakovski, Neruda) eserlerini Fransızca çevirilerinden aktarmış olsa da, kısa sürede "ikinci dil aracılığıyla yapılan çevirilerin yanlışlığını, eksikliğini, sorumsuzluğunu" fark ederek doğrudan kaynak dilleri öğrenmeye karar vermiştir.

Onun için temel ilke, "bir şiirin iç ve dış yapısının inceliklerine ancak onun anadilindeki varlığıyla yaklaşılabilmesi" idi.

Bu motivasyonla öğrendiği diller ve ilişkili şairler şunlardır:

Osmanlıca: Fuzuli'nin şiirlerini okuyabilmek için
Fransızca: Baudelaire'in "Kötülük Çiçekleri"ni çevirebilmek için
İspanyolca: Lorca'nın şiirlerini orijinal dilinden Türkçeye kazandırabilmek için
İngilizce: Edgar Allan Poe'nun eserlerini çevirebilmek için
Rusça: Mayakovski'nin şiirlerini anlamak ve çevirmek için
Farsça: Ömer Hayyam'ı okuyabilmek için öğrenmeye çalışmıştır

Maden için çeviri, basit bir aktarım değil, yeniden yaratma süreciydi. Orijinal metnin ruhunu, ritmini, müziğini ve duygusal etkisini Türkçede yeniden üretmeyi amaçlardı. Cevat Çapan'ın belirttiği gibi: "Çevirdiği şiirlerde Türkçenin olanaklarını sonuna kadar kullanırken, asla çevirdiği şairin sesini kaybetmezdi. Sanki Lorca Türkçe şiir yazıyormuş gibi hissettirirdi." Bu yaklaşım, onun çevirilerinin özgün metinlerle adeta "ruh ikizi" olmasını sağlamıştır.

Konuşma kaydında belirtildiği üzere, Maden'in şairliği, onun çeviri yaklaşımını derinden etkilemiştir. Kendisi de bir şair olarak, şiirin müziğini ve ritmik yapısını çok iyi anlıyor ve bunu çevirilerine yansıtabiliyordu. Belgeselde aktarıldığı gibi, özellikle Lorca ve Neruda çevirilerindeki müzikal öğeler, orijinal metinlerdeki müzikaliteyi Türkçede yeniden yaratmayı başarmıştır.

"[Maden] yalnızca kendi alanında değil, dünya kültürünü tanıma, anlama ve aktarma açısından da ender bir insandı... [Çevirilerinde] bir şiirin anlamını, müziğini ve görsel değerlerini aynı anda aktarmayı başarıyordu."

Doğan Hızlan, "Şık Derviş" belgeselinden

Zorlu Çeviri Projeleri

Maden, kariyeri boyunca çok çeşitli ve zorlu çeviri projelerine imza attı. Bunlar arasında özellikle dikkat çekenler:

Gılgamış Destanı: İnsanlık tarihinin en eski yazılı eserlerinden biri olan bu destan üzerinde büyük bir titizlikle çalıştı. Hatta belgesel ve söyleşilerden öğrendiğimize göre, eksik tabletlerin bulunduğunu öğrendiğinde çevirisini güncelleme planlarından söz etmişti.
Kristof Kolomb'un Günlüğü: Son dönem çevirilerinden biri olan bu eser için kapsamlı bir araştırma yaptığı bilinmektedir.
Stephane Mallarmé'nin "Bir Zar Atımı...": Tipografik açıdan büyük zorluklar içeren bu şiirin çevirisinde, Mallarmé'nin görsel düzenlemelerini Türkçede yeniden yaratma çabasına girişmiştir.
T.S. Eliot'ın "Çorak Ülke"si: Konuşma kaydında belirtildiği gibi, Maden'in çevirilerindeki metinlerarası bağlantılar ve kültürel göndermeler, onun çeviri yaklaşımının zenginliğini gösterir. Eliot'ın "Çorak Ülke" şiirindeki çok katmanlı göndermeler ve alıntılar, onun çevirisinde titizlikle korunmuş ve Türkçede yeniden yaratılmıştır.

Maden'in çevirmen kimliği, tasarımcı kimliğiyle de iç içe geçmiştir. Çevirdiği kitapların tipografisinden sayfa düzenine, kapak tasarımından kağıt seçimine kadar tüm unsurlarla ilgilenmiş, çevirilerin sadece dilsel değil, görsel olarak da özgün eserin ruhunu yansıtmasına özen göstermiştir. Özellikle kendi yayınevi Çekirdek Yayınları'ndan çıkan çevirilerinde, metnin görsel sunumunun da çevirinin ayrılmaz bir parçası olduğu görüşünü benimsemiştir.

Çevirileriyle İlgili Değerlendirmeler

"Çevirdiği şiirlerde Türkçenin olanaklarını sonuna kadar kullanırken, asla çevirdiği şairin sesini kaybetmezdi. Sanki Lorca Türkçe şiir yazıyormuş gibi hissettirirdi."
Cevat Çapan, "Şık Derviş" belgeselinden

"Said Maden'in ne kadar iyi bir çevirmen olduğunu anlamak için, bir tek şairin, örneğin Lorca'nın farklı dönemlere ait şiirlerini çevirirken kullandığı ses tonlarına bakmak yeterlidir. Her dönemin, her şiirin kendine özgü sesini bulabilmiştir."
Mehmet Fuat, bir değerlendirmesinden

"Çeviride amaç, sadece sözcükleri aktarmak değil, bir ruhun ifadesini başka bir dilde yeniden yaratmaktır. Sait bu işi en iyi yapanlardan biriydi."
Raşit Çavaş, "Şık Derviş" belgeselinden

Yeniden Yaratım Olarak Çeviri

"Şık Derviş" belgeselinde vurgulandığı üzere, Sait Maden için çeviri, basit bir aktarım işlemi değil, yaratıcı bir yeniden yazma süreciydi. Özellikle şiir çevirilerinde, kaynak metnin özünü korurken, Türkçenin olanakları içinde yeni bir eser yaratma anlayışını benimsemişti.

Belgeselde söylendiği gibi, "çevirdiği şiirlerde adeta yeni bir ruh üflüyor" ve "şiiri yeniden yazıyor" olarak tanımlanıyordu bu süreç.

Çevirdiği Önemli Şairler ve Eserler

Federico García Lorca

Konuşma kaydında vurgulandığı üzere, İspanyol şiirinin büyük ustası Lorca'nın eserlerini çevirirken, onun şiirlerindeki İspanyol kültürüne ait unsurları ve müzikal yapıyı korumaya özel önem vermiştir. Lorca'nın şiirlerindeki duende (yaratıcı ruh) kavramını Türkçeye taşımayı başarmıştır.

Bütün Şiirleri (1974)